«Οι ψυχικές αντιδράσεις παιδιών και εφήβων στο πένθος: Πώς μπορούμε να τους στηρίξουμε σωστά;»

Κάθε χρόνο το 4% των παιδιών και των εφήβων στις χώρες του Δυτικού κόσμου πενθούν την απώλεια ενός γονέα. Η απώλεια αυτή θεωρείται μία από τις πιο τραυματικές εμπειρίες στη ζωή ενός ανθρώπου. Ο ψυχικός πόνος που δημιουργείται από το στρεσογόνο αυτό γεγονός είναι ιδιαίτερα έντονος και οι ψυχικές αντιδράσεις των παιδιών και των εφήβων στην απώλεια διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικία, το αναπτυξιακό στάδιο και την προσωπικότητα. Το πένθος μπορεί να οδηγήσει τόσο ένα παιδί όσο και έναν έφηβο να παλινδρομήσει σε προγενέστερα στάδια ανάπτυξης, και να εκδηλώσει «ανώριμους» τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς που δε συνάδουν με το ηλικιακό του πλαίσιο.

Οι αντιδράσεις των παιδιών και των εφήβων ανάλογα με την ηλικία τους είναι:

• Γέννηση ως 2^ο έτος

Τα βρέφη μέχρι την ηλικία των 2 ετών δεν έχουν αναπτύξει ακόμα την ομιλία, επομένως δεν αντιλαμβάνονται το νόημα και τη σημασία της απώλειας. Οι αντιδράσεις τους εκφράζονται σωματικά, κυρίως μέσα από το κλάμα και την ευερεθιστότητα. Παρουσιάζουν προβλήματα στον ύπνο ή τη διατροφή, αλλαγές στα επίπεδα δραστηριότητας και βρίσκονται σε διαρκή εγρήγορση απέναντι στα διάφορα περιβαλλοντικά ερεθίσματα.

• 3^ο έτος ως 5^ο έτος

Τα νήπια αρχίζουν να θυμούνται το άτομο που «έφυγε», αλλά ακόμα δεν έχουν αναπτύξει την ικανότητα αντίληψης της μονιμότητας του θανάτου. Αντιλαμβάνονται το θάνατο περισσότερο ως αποχωρισμό. Πιστεύουν ότι αυτά με κάποιο μαγικό τρόπο προκάλεσαν την απώλεια και μπορούν να φέρουν πάλι πίσω το αγαπημένο πρόσωπο. Οι αντιδράσεις τους είναι παρόμοιες με αυτές των βρεφών, αλλά ταυτόχρονα παρουσιάζουν μεγάλη δυσκολία αποχωρισμού από τα άτομα που τα φροντίζουν, όπως είναι η γιαγιά και ο παππούς.

• 6^ο έτος ως 8^ο έτος

Τα παιδιά σχολικής ηλικίας αντιλαμβάνονται καλύτερα τη μονιμότητα του θανάτου από τις μικρότερες ηλικίες και συνειδητοποιούν πως ορισμένα γεγονότα μπορούν να οδηγήσουν στο θάνατο (όπως είναι η πτώση ενός αεροπλάνου). Ο θάνατος όμως στις ηλικίες αυτές γίνεται κατανοητός ως ένα γεγονός που μπορεί να συμβεί μόνο στους άλλους ανθρώπους και όχι στο ίδιο το παιδί. Συνήθως νιώθουν ενοχές και τύψεις για την απώλεια και προσπαθούν να τη διαχειριστούν μιλώντας συνεχώς για αυτή.

• 9^ο έτος ως 11^ο έτος

Τα παιδιά αυτής της ηλικίας συνήθως εμφανίζουν μειωμένη αυτοεκτίμηση, καθώς νιώθουν μειονεκτικά σε σχέση με τα υπόλοιπα παιδιά που δεν έχουν βιώσει αντίστοιχη εμπειρία. Στην προσπάθειά τους να διαχειριστούν την απώλεια εστιάζουν πολύ στο σχολείο και τις κοινωνικές τους δραστηριότητες.

• 12^ο έτος ως 18^ο έτος

Οι έφηβοι λόγω της ανάγκης τους για ανεξαρτητοποίηση, αντιδρούν στην απώλεια με ανάμικτα συναισθήματα. Μπορεί να αποφεύγουν να μιλήσουν για αυτό ή μπορεί να εμφανίσουν μεγάλη θλίψη, άγχος, έντονο θυμό και απελπισία. Έφηβοι που έχουν ιστορικό κατάθλιψης ή χρήσης ουσιών βρίσκονται σε αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης άσχημων αντιδράσεων στην απώλεια και βίωσης παθολογικού πένθους.

Πώς μπορείτε λοιπόν να στηρίξετε σωστά τα παιδιά και τους εφήβους που βιώνουν το πένθος και θρηνούν για την απώλεια του αγαπημένου τους προσώπου;

• Αφήστε τους να εκφράσουν ανοιχτά τα συναισθήματα και τις σκέψεις τους. Πολλοί άνθρωποι δυσκολεύονται να μιλήσουν στα παιδιά για το θάνατο και δεν ξέρουν πώς να το διαχειριστούν σωστά. Είναι πολύ σημαντικό να λέτε πάντα την αλήθεια, ανάλογα βέβαια με το ηλικιακό πλαίσιο που βρίσκεται το παιδί και την ικανότητά του να καταλάβει αυτά που του λέτε. Τα ψέματα όχι μόνο παρεμποδίζουν τη θεραπευτική διαδικασία, αλλά ακόμα δεν επιτρέπουν και την ανάπτυξη ανθεκτικών ψυχικών μηχανισμών, που θα το βοηθήσουν να αντιμετωπίσει μελλοντικές απώλειες. Τα παιδιά όλων των ηλικιών αναγνωρίζουν τις αντιδράσεις των ενηλίκων στο θάνατο και σύμφωνα με αυτές αντιδρούν στην απώλεια. Ιδιαίτερα για τα παιδιά του δημοτικού, οι αντιδράσεις των ενηλίκων θα καθορίσουν και τη δική τους αντίδραση.
• Δείξτε τους ότι είστε δίπλα τους και ότι μπορούν να μοιραστούν μαζί σας όλες τις σκέψεις τους για την απώλεια. Πολλές φορές τα παιδιά/ έφηβοι που βιώνουν πένθος έχουν μέσα τους οργή και θυμό για την απώλεια του αγαπημένου τους προσώπου. Σας χρειάζονται δίπλα τους, αλλά δεν ξέρουν πώς να σας το πουν. Δώστε τους χρόνο και ενθάρρυνση να μοιραστούν τα συναισθήματά τους μαζί σας. Κάθε παιδί/ έφηβος, όπως και κάθε ενήλικας, αντιδρά με μοναδικό τρόπο στη στρεσογόνο αυτή εμπειρία. Οφείλετε να είστε ο καλύτερος ακροατής του ψυχικού τους πόνου.
• Αναγνωρίστε ότι το πένθος είναι μία επώδυνη εμπειρία που χρειάζεται αρκετό χρόνο για να ολοκληρωθεί. Δώστε στο παιδί/ έφηβο τον απαραίτητο χρόνο που έχει ανάγκη για να νοηματοδοτήσει την απώλεια, να την επεξεργαστεί, να θρηνήσει για αυτή, για να μπορέσει έπειτα να επουλώσει την «πληγή» του. Το να πιέζετε τα παιδιά/ εφήβους να επιστρέψουν αμέσως στην καθημερινότητά τους σαν να μη συνέβη τίποτα, μόνο δυσάρεστες συνέπειες μπορεί να έχει.
• Εστιάστε και στη δική σας ανάγκη να θρηνήσετε. Ένας ενήλικας που επικεντρώνει την προσοχή του μόνο στην υποστήριξη του παιδιού/ εφήβου ξεχνά πως για να βοηθήσει τους άλλους οφείλει πρώτα να διαχειριστεί ο ίδιος τα δικά του επώδυνα συναισθήματα. Μόνο εάν έχει αποδεχτεί τη νέα πραγματικότητα μπορεί να στηρίξει σωστά και το παιδί, αλλιώς υπάρχει ο κίνδυνος ο ένας να παρασύρει τον άλλο σε έναν κυκεώνα αρνητικών σκέψεων και συναισθημάτων.

Ποια είναι τα συμπτώματα που πρέπει να σας ανησυχήσουν και να ζητήσετε τη βοήθεια ειδικού;

Εάν παρατηρήσετε το παιδί/έφηβο να σκέφτεται και να μιλά συνεχώς για το αγαπημένο πρόσωπο που «έφυγε», να εκφράζει ιδιαίτερα αρνητικά συναισθήματα για παρατεταμένο χρονικό διάστημα, να αντιμετωπίζει προβλήματα ύπνου ή/και όρεξης, να απομονώνεται και να σταματά τις δραστηριότητες που στο παρελθόν του δημιουργούσαν ευχαρίστηση, είναι καλό να απευθυνθείτε σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας. Ο ειδικός θα το βοηθήσει να ξεπεράσει την απώλεια για να μπορέσει να προχωρήσει τη ζωή του μπροστά. Γιατί, όπως λέει και η Helen Keller, «Παρόλο που ο κόσμος είναι γεμάτος πόνο, είναι επίσης γεμάτος και από το ξεπέρασμά του».